Марија Склодовска Кири

Марија Склодовска-Кири (Marie Skłodowska-Curie) е една од најзначајните научнички во историјата, чиј живот и работа оставиле неизбришлив траг во науката и човештвото.

Фразата „La femme qui apporta la lumière au monde“ е на француски јазик и значи „Жената што донесе светлина во светот. Ова е поетски и симболичен израз што може да се однесува или да биде инспирирано од нејзиниот живот и работа. Марија Кири, со нејзините револуционерни откритија во полето на радиоактивноста, буквално и метафорички „донесе светлина“ – преку научното разбирање на радиоактивните елементи (кои емитуваат енергија и светлина во одредени услови) и преку нејзиниот придонес кон науката, медицината и технологијата.

Родена е на 7 ноември 1867 година во Варшава, во тогашна Полска под руска окупација, во семејство на учители. Марија потекнувала од скромно потекло, а нејзиното детство било обележано со сиромаштија и борба за знаење. Во Полска, на жените им било забрането да студираат на универзитет, па таа работела како гувернанта за да заштеди пари за студии во Франција а студирала на т.н. див или „летачки“ универзитет. Во Париз живеела во сиромашни услови, често студирајќи во незагреани простории, со малку храна, но нејзината страст за науката ја одржувала.

По бракот со Пјер, со кого имала две ќерки, Ирен и Ева, таа продолжила неуморно да работи, често балансирајќи меѓу семејството и лабораторијата. По смртта на Пјер во 1906 година во сообраќајна несреќа, таа ја презела неговата катедра на Сорбона, станувајќи првата жена професорка таму. Умрела на 4 јули 1934 година од апластична анемија, најверојатно предизвикана од долготрајна изложеност на радијација.

Марија Склодовска-Кири е единствената личност во историјата што добила Нобелова награда во две различни научни области – физика и хемија – подвиг што сведочи за нејзиниот гениј.

Нобелова награда за физика (1903): Оваа награда ја добила заедно со Пјер Кири и Анри Бекерел за нивните истражувања на радијацијата. Радиоактивноста е спонтана емисија на алфа и бета честички од материјата, често придружена со емисија на гама електромагнетни бранови, при што својствата на материјата се менуваат, т.е. хемиските елементи преминуваат од еден во друг и енергијата се ослободува во форма на кинетичка енергија на испуштените честички или енергија. Природната радиоактивност ја открил Анри Бекерел во 1896 година, откако забележал дека солите на ураниум испуштаат невидливо зрачење кое делува на фотографската плоча преку заштитна хартија и дека под влијание на ова зрачење електроскопот го губи својот електричен полнеж. Во 1898 година, Мари Склодовска-Кири открила такво зрачење во соединенијата на ториум и дека зрачењето не може да биде под влијание на електричната струја, загревање, хемиските реакции итн., дека радиоактивните хемиски елементи се трансформираат едни во други и дека веројатноста за распаѓање не зависи од староста на поединечниот атом.

Откако Бекерел го открил феноменот на радиоактивност во 1896 година, Марија и Пјер се посветиле на проучување на овој мистериозен процес. Марија го вовела терминот „радиоактивност" и открила дека одредени минерали, како уранинитот, испуштаат повеќе зрачење отколку што може да се објасни само со ураниум. Ова ја навело да заклучи дека постојат други радиоактивни елементи, што довело до откривање на полониумот и радиумот. Наградата од 1903 година го признала нивниот заеднички придонес во разбирањето на овој нов феномен, иако Марија првично речиси била исклучена од признанието поради тоа што била жена – Пјер инсистирал таа да биде вклучена.

Нобелова награда за хемија (1911): Втората Нобелова награда ја добила самостојно за откривањето на елементите полониум (именуван по нејзината татковина Полска) и радиум, како и за нејзината работа на изолирање на чист радиум и проучување на неговите хемиски својства.

На 14 април 1898 година, Кириеви оптимистички измериле примерок од 100 грама пехленда (UO₂) и го здробиле со толчник и аван. Тие во тоа време не сфатиле дека она што го бараат е присутно во толку мали количини што на крајот ќе мора да обработат тони руда. Во јули 1898 година, Кири и нејзиниот сопруг објавиле заеднички труд во кој го најавиле постоењето на елемент што го нарекле „Полониум“,  а на 26 декември 1898 година, Кириеви го објавиле постоењето на вториот елемент, кој го нарекле „Радиум“, од латинскиот збор за „зрак“. Во текот на нивните истражувања, тие исто така го измислиле зборот „радиоактивност“.

За да ги докажат своите откритија, Кириеви се обиделе да ги изолираат полониумот и радиумот во чиста форма. Пехблендата  е сложен минерал; хемиското одвојување на неговите состојки било напорна задача. Откривањето на полониумот било релативно лесно; хемиски тој наликува на елементот бизмут, а полониумот бил единствената супстанца слична на бизмут во рудата. Радиумот, меѓутоа, бил потешко достапен; хемиски е блиску поврзан со бариумот, а пехблендата ги содржи двата елементи. До 1898 година, Кириеви добиле траги од радиум, но значителни количини, неконтаминирани со бариум, сè уште биле недостижни. Кириеви ја презеле напорната задача да одвојат радиумова сол преку диференцијална кристализација. Од една тона руда, во 1902 година била одвоена една десетина од грам радиум хлорид. Во 1910 година, таа изолирала чист радиум метал. Никогаш не успеала да го изолира полониумот, кој има полуживот од само 138 дена.

Меѓу 1898 и 1902 година, Кириеви објавиле, заедно или одделно, вкупно 32 научни труда, вклучувајќи еден што објавил дека, кога се изложени на радиум, болните клетки што формираат тумори се уништуваат побрзо од здравите клетки.

Во 1900 година, Кири станала првата жена член на факултетот во École Normale Supérieure, а нејзиниот сопруг се придружил на факултетот на Универзитетот во Париз.

Во јуни 1903 година, Кири ја добила својата докторска титула од Универзитетот во Париз. Тој месец, двојката била поканета во Кралската институција во Лондон да одржи говор за радиоактивноста; бидејќи била жена, ѝ било забрането да зборува, па само Пјер Кири го одржал говорот.

Во меѓувреме, започнала да се развива нова индустрија базирана на радиум. Кириеви не го патентирале своето откритие и имале малку корист од овој сè попрофитабилен бизнис

Животот на Марија е полн со фасцинантни приказни што ја покажуваат нејзината скромност, упорност и необичен карактер:

Кога ги откривала полониумот и радиумот, Марија и Пјер работеле во импровизирана лабораторија – стара, протечена дрвена барака без греење и со лоша вентилација.

„Тоа беше хибрид помеѓу штала и визба со компири и да не ја видeв работната маса со хемискиот апарат, ќе помислив дека е некоја шега“ рекол Вилхелм Оствалд, кога ги видел лабораториските капацитети на Кири.

И покрај ужасните услови, таа подоцна велела дека тоа било едно од најсреќните времиња во нејзиниот живот, бидејќи била целосно посветена на науката. Марија била толку фасцинирана од радиумот што често носела мали шишенца со радиоактивен материјал во џебовите или ги држела на ноќната масичка, восхитувајќи се на нивниот сјај во темнина. Таа не била свесна за опасностите од радијацијата, што подоцна имало трагични последици за нејзиното здравје.

За време на Првата светска војна, организирала  мобилни рендген-единици за дијагностика на повредени војници на фронтот. Таа лично возела камион со опрема до боиштата и ги обучувала медицинските екипи, изложувајќи се на радијација и опасности. Овој нејзин труд спасил многу животи, а таа одбила да патентира технологијата за да остане достапна за сите.

И покрај својата слава, Марија останала скромна. Парите од Нобеловите награди ги донирала или ги вложила во истражувања, а еднаш одбила подарок од француската влада – лабораторија – велејќи дека повеќе би сакала да има радиум за експерименти отколку пофалби. Нејзините белешки и лични предмети се уште се радиоактивни и се чуваат во оловни кутии во библиотеката во Париз. Истражувачите што ги проучуваат мора да носат заштитна опрема, што е необичен доказ за нејзиното пионерско, но ризично наследство.

Елементот  Куриум (curium) е именуван по Марија Кири и нејзиниот сопруг Пјер Кири Кириумот, со атомски број 96, е синтетички радиоактивен елемент од групата на актиноиди во Периодниот систем. Тој бил откриен во 1944 година од тим предводен од Глен Т. Сиборг, Ралф А. Џејмс и Алберт Гиорсо во САД, за време на истражувањата поврзани со Проектот Менхетн. Името „Кириум“ било предложено во чест на Пјер и Марија Кири поради нивните пионерски придонеси во проучувањето на радиоактивноста и откривањето на елементите полониум и радиум. Ова било начин да се оддаде почит на нивното огромно влијание врз науката, особено во областа на радиоактивните елементи. Интересно е што кириумот бил создаден со бомбардирање на плутониум-239 со алфа-честички во циклотрон, техника што се надоврзува на методите што самите Кири ги развиле за истражување на радиоактивноста. Така, иако Марија Кири не била директно вклучена во откривањето на кириумот (починала во 1934 година), нејзиното наследство во науката е овековечено преку именувањето на овој елемент

Марија Склодовска-Кири не била само научник, туку и симбол на истрајност и жртва. Нејзините откритија го промениле светот, а нејзиниот живот останува инспирација за генерации научници, особено жени, кои го следат нејзиниот пат во науката.